मराठी म्हणी व वाकप्रचार

वाकप्रचार – 

         पूर्वीच्या काळी स्त्रियांनी जात्यावर गायलेल्या ओव्या, लोकगीते, उखाणे, म्हणी, वाकप्रचार म्हणजेच लोकांनी तयार केलेल्या, लोकांमार्फत, लोकांपर्यंत पोहोचणाय्रा तोंडी गोष्टींना, गाण्यांना लोकवाङमय म्हणतात.

वाकप्रचार – 

     भाषेमध्ये काही शब्द किंवा शब्दसमूह यांना त्यांच्या नेहमीच्या अर्थापेक्षा प्रचारामुळे किंवा परंपरेने एक वेगळाच अर्थ प्राप्त झालेल्या असतो त्यालाच वाकप्रचार म्हणतात.

म्हण – 

     आपल्या भाषेत केव्हा केव्हा छोटीछोटी अर्थगर्भ वाक्य येतात. सुटसुटीतपणा व चटकदारपणा यामुळे ती लोकांच्या तोंडी सहज रुळतात त्यांना म्हण असे म्हणतात.

वाकप्रचार –

• आवळ्याची मोट बांधणे – एकमेकांशी न जमणाय्रा लोकांना एकत्र आणणे.

सध्याच्या काळात सर्व विरोधी पक्षांनी एका झेंड्याखाली येणे म्हणजे आवळ्याची मोट बांधण्यासारखे आहे.

• उखळ पांढरे होणे – खूप पैसा मिळणे.

दुष्काळाच्या दिवसात बरेच व्यापारी आपले उखळ अगदी पांढरे करुन घेतात.

• अंधारात घाव घालणे – नकळत नुकसान करणे.

चीनने पाकिस्तानशी संगनमत करुन भारतवर अंधारात घाव घातला.

• कोंबडे झुंजविणे – भांडण लावून मजा पहाणे.

गावच्या जमेत कोंबडे झुंजवण्याची नुसती स्पर्धा सुरु असते.

• गाढवाचा नांगर फिरवणे – पूर्ण वाटोळे करणे.

मध्ययुगात जहांगीरदार आपल्याविरुध्द वागणाय्राच्या घरादारांवरुन गाढवाचा नांगर फिरवीत.

आता काही वाकप्रचार पाहू –

• गाई पाण्यावर येणे – रडायला येणे.
• घर बसणे – एखाद्या कुटुंबाचा पूर्ण नाश होणे.
• घोडे मारणे – आगळीक करणे.
• चौदावे रत्न दाखविणे – खूप मार देणे.
• झाडा देणे – परिणाम भोगणे.
• डोके देणे – धीराने तोंड देणे.
• तुपाच्या आशेने उष्टे खाणे – फायद्यासाठी अपमान सहन करणे.
• नशीब सिकंदर असणे – काळ अनुकूल असणे.
• धूळ चारणे – मानभंग करणे.
• नाकात काड्या घालणे – खिजवणे.
• पैसा पासरी असणे – मुबलक असणे.
• नाकातले केस गळणे – मनाला झोंबेल असे बोलणे.
• पाणी लागणे – अंगी गुण येणे.
• पाणी पाजणे – नुकसानीत आणणे.
• पोट बांधणे – उपाशी राहणे.
• पोटाची दामटी वळणे – खूप भूक लागणे.
• बाहुली प्रमाणे नाचवणे – आपल्या तंत्राप्रमाणे वागविणे.
• मिशीला पीळ देणे – बढाई मारणे.
• मिशांना तूप लावणे – उगीच ऐट करणे.
• लांडगेतोड करणे – शत्रूवर तुटून पडणे.
• खेडी उडवणे – फजिती करणे.
• वाघाचे कातडे पांघरणे – मुद्दाम ढोंग करणे.
• वेसण घालणे – मर्यादा घालणे.
• सोन्याचा धूर निघणे – खूप संपत्ती असणे.
• शंभर वर्ष भरणे – नाशाची वेळ येणे.
• हातावर शीर घेणे – जिवावर उदार होणे.
• हात ओला करणे – जेवावयास घालणे.
• तोंडपाटीलकी करणे – काहीही कृती न करता नुसती बडबड करणे.

म्हणी – वाकप्रचार आणि म्हणींना वेगळा अर्थ प्राप्त झाल्याने ते मनोरंजक ठरतात.

नमुन्यादाखल काही म्हणी पाहू –

• अडली गाय फटके खाय – अडचणीत सापडलेल्या माणसाला अपमानास्पद शब्द ऐकून घ्यावे लागतात.
• उडाला तर कावळा, बुडाला तर बेडूक – एखाद्या गोष्टीची परीक्षा होण्यासाठी काही काळ वाट पहावी लागते.
• कसायाला गाय धार्जिणी – खापट माणसापुढे गरीब माणसे नमतात.
• काप गेले पण भोके राहिली – अधिकार व संपत्ती जाते पण त्यापेक्ष्या अंगी बाणलेल पोकळ अभिमान मात्र कायम असतो.
• काकडीची चोरी फाशीची शिक्षा – लहानशा अपराधासाठी फार मोठी शिक्षा होणे.
• कामापुरता मामा – गरजेपुरता गोड बोलणारा.
• कुंपणानेच शेत खाल्ले – रक्षकानेच चोय्रा केल्या.
• जी खोड बाळा ती जन्म काळा – जन्मजात अंगी अरलेले गुण अगर दुर्गुण जन्मभर जात नाहीत.
• ज्या गावच्या बोरी त्याच गावच्या बाभळी – एकाच गावातील लोक एकमेकांना चांगले ओळखतात.
• कोरड्याबरोबर ओले जळते – अपराध्याबरोबर निरपराध्यांनाही दोष दिला जातो.

आता काही अत्यंत प्रसिध्द म्हणी पाहू या.

• दे माय धरणी ठाय करणे.
• नवी विटी नवे राज्य.
• दाम करी काम.
• दगडापेक्षा वीट मऊ.
• पळसाला पाने तीनच.
• पाचामुखी परमेश्वर.
• बारभाईची शेती काय लागेल हाती.
• मूल होईना सवत साहीना.
• राजाला दिवाळी ठाऊकच नाही.

म्हण ही कहाणी, उखाणा यांप्रमाणे मूलतः मौखिक अशा लोकसाहित्यात जमा होणारी, पण छोटेखानी गद्य वाङ्‍मयकृती असते.

संक्षेपाबरोबरच यमक, अनुप्रास, अतिशयोक्ती, उपमा इ. अलंकारांमुळे ती चटकदार बनते. त्या त्या समाजाच्या संस्कृतीमधले विशिष्ट विषयाबद्दलचे शहाणपण तिच्यात साठवलेले आणि पुढच्या पिढीच्या हवाली केलेले असते. यूरोप, आशिया, आफ्रिका, पॅसिफिक बेटे यांमधल्या शेती, ग्रामरचना, धर्म, कारागिरी यांच्याभोवती केंद्रित झालेल्या संस्कृतींमधून म्हणी विपूल आढळतात. उत्तर दक्षिण अमेरिकेतील आदिवासी संस्कृतीत म्हणींचा अभाव दिसतो.

वाक्प्रचार हा म्हणीप्रमाणे स्वयंपूर्ण नसतो (म्हणीला तर पंचांसमोरच्या न्यायदानात आधार म्हणून वापरण्याइतकी प्रतिष्ठा असते.) जगातल्या कोणत्याही भाषेत एकेरी शब्दांबरोबर ज्यांचा अर्थ सहजगत्या न लागता रूढीने लागतो असे शब्दसमूह आणि कधी वाक्ये असतात आणि ती लहान मुलाला असो किवा परक्याला असो स्वतंत्रपणे शिकून घ्यावी लागतात. ‘गागर मे सागर’ या हिंदी वाक्प्रचाराचे ‘घागरीत समुद्र’ किवा ‘घोडामैदान जवळ आहे’ या मराठी वाक्यरूप वाक्प्रचाराचे ‘घोडे का मैदान पास है’ असे भाषांतर करून भागणार नाही. सुटा वाक्प्रचार स्वयंपूर्ण नसतो, सुट्‍ट्या शब्दांप्रमाणे तो संदर्भातच जिवंत होतो.

(‘काखेत कळसा, गावाला वळसा’, हे वाक्य म्हणजे सुटा विचार सागणारी म्हण नसून समोरच्या प्रसंगाचे केवळ वर्णन करणारा तो वाक्प्रचार आहे) काही वाक्प्रचार तर संदर्भात इतके गुरफटलेले असतात की त्यांचा अर्थ सरळपणे नीट लागत नाही. रूढीनेच तो लावावा लागतो. हे फक्त परक्याच्याच लक्षात यावे; उदा., पायात जोडा, गळ्यात हार, नाकात नथ घालणे, नदीवर-घरावरून-जाणे, नळ येणे, नळ जाणे, प्रवासात नवीन गाव येणे; अविकसीत देश हे वाक्प्रचार आहेत हे स्वकीयांच्या लक्षातही येणार नाही. काही वाक्प्रचार मात्र त्यांच्या चटकदारपणामुळे किंवा ठसठशीतपणामुळे स्वकीयांच्याही लक्षात यावेत; उदा., पी हळद नि हो गोरी; टाळूवरचे लोणी खाणे.

म्हणी व वाक्प्रचार यांच्यात अंतर असले, तरी त्यांचा जो एकत्र विचार करण्याचा प्रभाव दिसतो, तो त्यांच्यामधल्या काही साम्यांमुळे आहे. दोन्हींत सास्कृंतिक संदर्भाच्या आणि अर्थालंकारांच्या बळावर थोडक्यात बराच अर्थ आणलेला असतो. कधी ही संस्कृती जुनावलेली असते (ब्राह्मणाची बाई काष्ट्याशिवाय नाही, संपुष्टात येणे.); तर कधी दोन्हींना अशिष्ट संदर्भ (पाणी घालताना लोंबतय काय विचारू नये; मुंगीला मुताचा पूर) आणि जुनावलेली भाषा (एकावे जनाचे करावे मनाचे, कोणाला कशाचे वावडे नसणे.) चालते. शब्दाप्रमाणेच अशिष्ट [→ अशिष्ट प्रयोग] म्हणी-वाक्प्रचारही विनोदी असतात (कानडीत म्हणतात : प्यायला कांजी पण मिशा उचलून धरायला नोकर लागतो.). सांस्कृतीक दृष्टीने जवळ असणाऱ्या भाषांतून म्हणींचे किंवा वाक्प्रचारांचे साम्य दिसले तर त्यात नवल नाही; उदा.,

मराठी : मी मरेल पण तुला रंडकी करीन.

कोकणी : आपण तरी मरद, बाइलेक रांड करीद.

राजस्थानी : हुं मरूं पण तनै रांड कैवार छोडूं.

ओडीया : घइता पछके मरू, सउतणी रांड होऊ.

पण कधी दूरच्या भाषांतूनही विलक्षण साम्य दिसते.

इंग्रजी : टु कट्‍ ऑफ वन्स नोज टु स्पाइट वन्स फेज

मराठी : आपले नाक कापून दुसऱ्याला अपशकून करणे.

बांगला : निजेर नाक केटे परेर याञा भङ्‍ग

काही वेळा हे साम्य उसनवारीतून आलेले असते. 

इंग्रजी : ओल्ड इज गोल्ड.

मराठी : जुने ते सोने.

काही वेळा म्हणी –वाक्प्रचार स्थानिक अनुभवाशी किवा उपलब्द वाङ्‍मयाशी निगडित असतात.

गुजराती : सुरतनुं जमण अणे काशीनुं मरण.

इंग्रजी : फिजिशियन, हील दाय्‌सेल्फ (बायबल, लूक ४:२३ मूळ गर्क वाक्प्रचार).

मराठी : आधी कळस मग पाया रे (एकनाथ).

कानडीने केला मराठी भ्रतार (तुकाराम).

अग अग म्हशी मला का ग नेशी (लोककथा).

अशा म्हणी-वाक्प्रचारांच्या प्रसाराला स्थळाप्रमाणे काळाच्याही मर्यादा पडतात. पायातली वहाण पायात, अडाणी कुणबी दुणा राबे, चिकू मारवाडी इत्यादींमधून स्त्रियांबद्दलची, कष्टकऱ्यांबद्दलची व परप्रांतियांबद्दलची असहिष्णुता दिसून येते. बदलत्या काळानुरूप नवीन वाक्प्रचारांची भर जितकी पडताना दिसते (काळा बाजार, ब्लॅक मार्केट, टु गेट् इंटु ऑर्बिट) तितकी नव्या म्हणींची भर पडताना दिसत नाही (अ वुमन्ज वर्क इज नेव्हर डन, इफ् यू हॅव समथिंग टु गिव्ह टु द वर्ल्ड, द वर्ल्ड विल बीट अ पाथ टु युअर डोअर; पैशाकडे पैसा जातो; दुखणे हत्तीच्या पावलाने येते आणि मुंगीच्या पावलाने जाते.).

परिणामी आजकालच्या सुशिक्षित मंडळीत म्हणींचा वापरच एकंदरीने कमी होत आहे की काय अशी शंका येते (मराठीच्या प्रमाणेतर बोलीमधल्या म्हणी व वाक्प्रचार यांचा संग्रह अजून पुर्ण झाला नाही.) म्हणींमधून शहाणपण साठवले जाते खरे, पण दोन म्हणी कधीकधी एकमेकीला छेद देतात आणि कोणती म्हण आल्या प्रसंगाला लावायची हे तारतम्याने ठरवावे लागते (इंग्रजीत मेनी हँड्ज् मेक लाइट वर्क असेही म्हणतात आणि टू मेनी कुक्स स्पॉइल द ब्रॉथ असेही म्हणतात. ऐकावे जनाचे करावे मनाचे आणि पाचामुखी परमेश्वर या दोन मराठी म्हणींचाही एकमेकींशी मेळ बसत नाही.).

संस्कृत भाषेपासून म्हणींची बरीच उदाहरणे मिळतात. त्यांपैकी काही मराठीत आजही सुशिक्षितांची तोंडी ऐकू येतात (परपदेशे पाण्डित्यम्, एरंडोSपि द्रुमायते), काहींची मोडतोड होते (शुभं च शीघ्रम् ऐवजी शुभस्य शीघ्रम् आढळते), तर काहींना मराठी वेश मिळतो (दूरतः पर्वता रम्या: ऐवजी ही दुरून डोंगर साजरे). संस्कृत भाषेतल्या वाक्प्रचारांचीही तशीच स्थिती आहे (कर्तुमकर्तुं अन्यथा कर्तुम् हा नव्हत्याचे होते, होत्याचे नव्हते, अशाचे तसे करणे इ. सामर्थ्याचे पैलू दाखवण्यासाठी उपयोगी पडतो. मुखमस्तीति वक्तव्यम् हा वाक्प्रचार हल्ली मूळ रूपात न येता तोंड आहे म्हणून बोलायचे झाले, असा भाषांतरित होऊन येतो.).

संस्कृत वाक्प्रचारांचा एक लक्षणीय प्रकार म्हणजे न्याय. तसे मराठीतही न्याय आहेत उदा., हातात कळसा गावाला वळसा. इंग्रजीतही ते आहेत उदा., व्हिच केम फर्स्ट द चिकन ऑर द एग? काही तर नव्या वैज्ञानिक युगातले न्याय आहेत उदा., बुडलेला हिमनग व त्याचे डोकावणारे लहानसे शिखर, लंबकाचा उलट येणारा झोका इत्यादी. पण संस्कृतमध्ये असे न्याय संक्षेपाने सांगण्याची एक परंपराच आहे. हंसक्षीरन्यायाने किंवा नीरक्षीरन्यायाने म्हणजे ज्याप्रमाणे हंस तहान लागली तर जलाशयातले पाणी टाकून कमळाच्या देठातले दूधच शोषून ती भागवतो त्याप्रमाणे.

असाच काहीसा अर्थ इंग्रजीत सांगायचा तर ॲज वन् सेपरेट्स द चॅफ फ्रॉम द ग्रेन, दाण्यातून भूस बाजूला काढावे त्याप्रमाणे, एवढे सगळे म्हणावे लागते. काही न्याय दूर फैलावलेले दिसतात. संस्कृतातला ‘कूपमंडूक’ मलायात ‘करवंटीखालचा बेडूक’ म्हणून आढळतो.

म्हणींना वाङ्‍मयकृतीही म्हटले जाते. त्यांचे शब्दरूप म्हणजे यमक, अनुप्रास, तालाचा खटका. अर्थरूप म्हणजे उपमा, अतिशयोक्ती, समासोक्ती, हास्यजनक विसंगती. आशय म्हणजे शेती, ग्रामरचना, धर्म, कारागिरी इ. पारंपरिक जीवनाची वैशिष्ट्ये. याभोवतीच म्हण घोटाळत असते. मात्र तीत विज्ञान, तंत्रविद्या, शहरीजीवन यांचा शिरकाव अजूनही तितकासा झालेला दिसत नाही.

संस्कृतमधली सुभाषिते ह्या वाङ्‍मयकृतीच असल्या, तरी त्या म्हणींपेक्षा वेगळ्या आहेत. काही सुभाषिते म्हणजे सरळ मोठ्या वाङ्‍मयकृतींमधून घेतलेली अवतरणे आहेत.महाभारताच्या वनपर्वात धर्मराज यक्षाला सांगतो–धर्मस्य तत्त्वं निहितं गुहायां महाजनो येन गतः स पन्था:।’ (कर्तव्य काय हे ठरवण्याचे तत्त्व जणू गुहेत ठेवलेले आहे, अशा स्थितीत थोर मंडळी ज्या वाटेने गेली ती वाट धरणे बरे.). हे शहाणपण सांगणारा श्लोक सुभाषित म्हणून ठरला; परंतु सामान्यतः सुभाषिते सुटी असून पुष्कळदा त्यांचा कर्ता माहीत नसतो.

म्हणून ती कधीकधी लोकसाहित्यात जमा होताना दिसते उदा., अमन्त्रमक्षरं नास्ति । नास्ति मूलमनौषधम् । अयोग्यः पुरुषो नास्ति । योजकस्तत्र दुर्लभः । (सुभाषितरत्न माण्डागारम् ३: १५८). म्हण किंवा लोकोक्ती यांच्या मानाने सुभाषित एक सलग पद्यखंड असल्यामुळे ते आकाराने मोठे आणि बांधीव असते. कधी कधी सुभाषिताचाच एखादा तुकडा नंतर लोकोक्तीसारखाही वापरला जातो उदा., महाजनो येन गतःस पन्थाः; योजकस्तत्र दुर्लभः इत्यादी तसे होताना मात्र कधी अर्थाचा विपर्यासही होतो उदा., औषधं ‘जाह्नवीतोयम्’ याचा मूळ संदर्भ पाहिला तर त्याचा अर्थ मृत्यू जवळ आला असता गंगाजळ हेच औषध असा आहे. काहींना वाटते त्याप्रमाणे औषधालाच गंगाजल माना, असा तो नव्हे.

★ वाक्‌प्रचार व वाक्यात उपयोग

अभिमान वाटणे :- आलोक स्कॉलरशिप परीक्षेत सर्वप्रथम आला, याचा बाबांना अभिमान वाटला.

अटकाव करणे :- धरणाच्या ठिकाणी आंदोलन करण्यास सरकारने लोकांना अटकाव केला.

अठराविश्व दारिद्र्य : कमवणारे कोणी नसल्यामुळे वावेरकार कुटुंबात अठराविश्व दारिद्र्य होते.

अनुकरण करणे :- लहान मुले नेहमी मोठ्या माणसांचे अनुकरण करतात.

अभिप्राय देणे :- मी लिहिलेला निबंध चांगला आहे, असा सरांनी अभिप्राय दिला.

अभिवादन करणे :- १५ ऑगस्टला आम्ही विद्यार्थ्यांनी तिरंग्याला एकसाथ अभिवादन केले.

अवलंबून असणे :- शिष्य नेहमी गुरूच्या ज्ञानावर अवलंबून असतो.

अवगत होणे :- एक महिने अभ्यासाने कॉम्प्युटर कसा चालवावा, याची कला राजेशला अवगत झाली.

अंगवळणी पडणे :- सुरुवातीला सायकल चालवताना मोहन घाबरला होता; पण हळूहळू सायकल चालवणे त्याच्या अंगवळणी पडले.

अंगी बाळगणे :- माणसाने दुसऱ्याकडचे चांगले गुण नेहमी अंगी बाळगावेत.

अंगीकार करणे :- महात्प्रयासाने स्वातीने सासरच्या चालीरीतींचा अंगीकार केला.

अंग चोरणे :- आपले अंग चोरून महादूने मालकांना वाट करून दिली.

अंत होणे :- पावनखिंडीत बाजीप्रभू देशपांडे यांचा अंत झाला.

अंतर ण देणे :- शेठजींनी दामू या आपल्या नोकराला कधीही अंतर दिले नाही.

अंदाज बांधणे :- मोहनच्या पडलेल्या चेहऱ्यावरून तो नाराज झाला आहे, असा आईने अंदाज बांधला.

आकलन होणे : काकांनी समजावून सांगितले की, बऱ्याचशा कठीण गोष्टींचे मला आकलन होते.

आदर बाळगणे : लहान मुलांनी नेहमी थोरामोठ्यांचा आदर बाळगावा.

आनंदाचे भरते येणे : पहिल्यांदा समुद्रकिनारा पाहिल्यामुळे नीताला आनंदाचे भरते आले.

आरोळ्या ठोकणे :- क्रिकेटमध्ये जिंकल्यावर मुलांनी आनंदाने आरोळ्या भोकल्या.

आव्हान देणे :- गुप्त कारस्थान करणाऱ्या शत्रूला भारतीय सेनेने आव्हान दिले.

आयात करणे : जावा-सुमात्रा बेटावरून भारत मसाल्यांच्या पदार्थांची आयात करतो.

आवाहन करणे : 'पूरग्रस्तांना मदत करा' असे चाळ कमिटीने प्रत्येक भाडेकरूला आवाहन केले.

आळशांचा राजा :- रमेश काहीच काम करत नाही, दिवसभर लोळत असतो. तो म्हणजे आळशांचा राजा आहे.

आश्चर्य वाटणे :- या दिवाळीत गावामध्ये खुप फटाके फुटल्याने मला आश्चर्य वाटले.

आश्चर्याने तोंडात बोटे घालणे :- अपंगांची शर्यत पाहून रोहण आश्चर्याने तोंडात बोटे घातली.

आश्चर्यचकित होणे :- सर्कशीतील नाचणारा हत्ती बघून प्रेक्षक आश्चर्यचकित झाले.

आज्ञा पाळणे :- आईवडिलांची व गुरुजनांची आज्ञा पाळावी.

औक्षण करणे : दिवाळीला अभ्यंगस्नान केल्यावर आईने मला औक्षण केले.

इलाज नसणे : अतिरेक्यांनी भारताचे एवढे नुकसान केले की त्यांच्यावर कडक कारवाई करण्याशिवाय सरकारकडे इलाज नव्हता.

उत्कट प्रेम असणे :- माझे माझ्या शाळेवर उत्कट प्रेम आहे.

उत्कंठेने वाट पाहणे :- वाऱ्याच वर्षांनी माहेरी येणाऱ्या नलूची राधाबाई उत्कंठेने वाट पाहत होत्या.

उगम पावणे :- त्र्यंबकेश्वराच्या डोंगरात गोदावरी नदी उगम पावते.

उचलली जीभ लावली टाळ्याला :- राजेश प्रत्येक गोष्टीत आपल्याला ज्ञान आहे अशीच वागते. म्हणतात ना, उचलली जीभ लावली टाळ्याला.

उत्तीर्ण होणे :- प्रमोद एम.बी.बी.एस. परीक्षेत उत्तम गुणांनी उत्तीर्ण झाला.

उदरनिर्वाह करणे :- कमालीचे कष्ट उपसून दामू आपला उदरनिर्वाह करत होता.

उन्हे उतरणे :- उन्हे उतरताना आई शेतातून घरी आली. 

ऋण फेडणे :- गरिबांची सेवा करून प्रत्येकाने समाजाचे ऋण फेडले पाहिजे.

एकजीव होणे :- गावातील रस्ता तयार करताना गावकऱ्यांनी एकजीव होऊन काम केले.

एकटा पडणे :- वर्गात वीरुशी कोणी बोलत नसल्यामुळे तो एकटा पडला.

एक होणे :- सर्व भारतीयांनी एक होऊन दहशतवादाचा बीमोड केला पाहिजे.

ऐट दाखवणे :- नवीन कपडे घालून छोटा राजू सर्वांना ऐट दाखवत होता.

कदर करणे :- बादशहाने बिरबलाच्या चातुर्याची नेहमी कदर केली.

करुणा उत्पन्न होणे : रामूचे दारिद्र्य पाहून सर्वांच्या मनात करुणा उत्पन्न झाली.

कमाल करणे :- नाटकात सुंदर अभिनय करून विनिताने अगदी कमाल केली.

कच खाणे :- माथेरानला दरीत उतरताना चंदूच्या मनाने कच खाल्ली.

कचरणे :- रात्रीच्या वेळी जंगलातून प्रवास करायला पर्यटकांचे मन कचरले.

कपाळमोक्ष होणे :- गच्चीवरून कोसळल्यामुळे गच्चीत काम करणाऱ्या कामगाराचा कपाळमोक्ष झाला.

कलाटणी मिळणे : मधुकर नौदलात भरती झाला आणि त्याच्या आयुष्याला एकदम कलाटणी मिळाली.

कष्टाचे खाणे :- शेतकरी शेतात राब राब राबतो व कष्टाचे खातो.

कळी खुलणे :- आजीने आणलेली सुंदर सुंदर खेळणी पाहून लहानग्या शीतलची कळी खुलली.

कंबर कसणे :- भारतमातेला पारतंत्र्याच्या जोखडातून सोडवण्यासाठी क्रांतीकारकांनी कंबर कसली.

काबाडकष्ट करणे :- मामीने आपल्या मुलाला काबाडकष्ट करून शिकवले.

काटकसर करणे :- तुटपुंज्या पगारात महिन्याचा खर्च करताना रेखाकाकू काटकसर करत होत्या.

कातड्याचे जोडे घालणे :- सुरज नोकर सावकारांना म्हणाला, "माझ्या मुलीच्या लग्नासाठी तुम्ही पैसे दिलेत, तर मी तुम्हांला माझ्या कातड्याचे जोडे घालीन."

काबीज करणे :- छत्रपती शिवाजी महाराजांनी कुमारवयातच तोरणा गड काबीज केला.

कागाळी करणे :- सुचिताने पुस्तक फाडले, अशी नीताने आईकडे कागाळी केली.

कानात वारे शिरणे :- बऱ्याच दिवसांनी मोकळ्या मैदानात आणल्यावर कुत्र्याच्या पिलाच्या कानात वारे शिरले.

कामगिरी करणे :- बाजीप्रभू देशपांडेंनी पावनखिंड लढवून शिवाजी महाराजांनी त्यांच्यावर सोपवलेली कामगिरी बजावली.

कालबाह्य ठरणे :- दूरदर्शनच्या वाढत्या प्रसारामुळे हल्ली रेडिओ कालबाह्य ठरू लागला आहे.

काहूर उठणे : पृथ्वीवर धूमकेतू आदळणार, या अफवेचे लोकांमध्ये काहूर उठले.

कामाचे चीज होणे :- मिडलस्कूल परीक्षेत राहुल प्रथम आल्यामुळे त्याने रात्रंदिवस केलेल्या कामाचे चीज झाले.

काया झिजवणे :- मदर तेरेसांनी अनाथ बालकांसाठी आयुष्यभर आपली काया झिजवली.

काळजी घेणे :- छत्रपती शिवाजी महाराज आपल्या प्रजेची मुलाप्रमाणे काळजी घेत होते.

काळजात चर्र होणे :- कोसळलेल्या इमारतीची बातमी वाचून सुनंदाच्या काळजात चर्र झाले.

काळजाला हात घालणे :- मेधा पाटकर यांनी धरणग्रस्तांची बाजू कळकळीने मांडून लोकांच्या काळजाला हात घातला.

    

कृतघ्न असणे :- स्वतः कष्ट करून राधाबाईने रामला शिकवले, पण त्यांच्या म्हातारपणी दूर जाऊन तो कृतघ्न ठरला.

कैद करणे :- शाळेतील मुलांनी अभ्यास होण्या साठी स्वताला कैद करून घतले.

किंमत करणे :- पोशाखावरून नाही; पण एखाद्या माणसाच्या बोलण्यावरून त्याची किंमत करावी.

कुवत असणे :- न थकता दहा किलोमीटर धावण्याची राजेशची कुवत होती.

कुशल चिंतणे :- देवाला नवस करून कुमारकाकींनी आपल्या मुलाच्या आरोग्यासाठी कुशल चिंतीले.

कुरकुर करणे :- सहलीला जायला मिळाले नाही; म्हणून राजू दिवसभर कुरकुर करत होता.

कुरवाळणे :- संध्याकाळी परतलेल्या गाईला वासुदेव मायेने कुरवाळतो.

कूस धन्य करणे :- छत्रपती शिवाजी महाराजांनी हिंदवी स्वराज्य स्थापून जीजामातेची कूस धन्य केली.

कोरडे ठणठणीत पडणे :- आमच्या गावचा ओढा भर उन्हाळ्यात कोरडा ठणठणीत पडतो.

कौतुक वाटणे :- मुग्धा एवढ्या लहान वयात उत्तम गाते याचे सर्वांना कौतुक वाटते.

खजील होणे :- चोरी उघडकीस आल्यावर रामू खजील झाला.

ख्याती असणे :- उत्तम धावपटू म्हणून पी.टी. उषा यांची ख्याती आहे.

खटके उडणे :- मीरा व रमा या जुळ्या बहिणींचे एकाच वस्तूवरून नेहमी खटके उडतात.

खळीला येणे :- दहा फेऱ्यांनंतरही निकाल लागला नाही; तेव्हा दोन्ही पहिलवान खळीला आले.

खंडाने जमीन घेणे :- शामुकाकांनी इनामदारांची पडिक जमीन खंडाने घेतली.

खडान्खडा माहिती :- आमच्या मुख्याध्यापकांना शाळेच्या कामकाजाची खडान्खडा माहिती आहे.

खांद्याला खांदा लावून काम करणे :- शाळेचे बांधकाम करताना गावकऱ्यांनी खांद्याला खांदा लावून काम केले.

खेटून उभे राहणे :- लहानगा शरद आपल्या आईला अगदी खेटून उभा होता.

खेद प्रदर्शित करणे :- लोकलगाड्या वेळेवर धावत नसल्यामुळे स्टेशन मास्तरांनी प्रवाशांकडे खेद प्रदर्शित केला.

खेळ रंगात येणे :- शाळेला सुट्टी असते, तेव्हा लहान मुलांचा खेळ रंगात येतो.

खोड मोडणे :- हात सोडून सायकल चालवणारा राजू जेव्हा एकदा सपाटून आपटला, तेव्हा त्याची खोड मोडली.

गप्पांना भरती येणे :- खूप दिवसांनी काकु घरी आल्यामुळे त्यांच्या व आईच्या गप्पांना भरती आली.

गयावया करणे :- चोर स्वताला सोडण्या साठी पोलिसांकडे गयावया करत होता.

गलबलणे :- रेल्वे दुर्घटनेतील जखमी प्रवासी पाहून माणसे गलबलली.

गर्दी पांगवणे :- पोलिसांनी अपघाताच्या ठिकाणी झालेली गर्दी पांगवली.

गट्ट करणे :- येज्ञेशने डब्यातील ठेवलेले दहा लाडू एका दमात गडप झाला.

गस्त घालणे :- चोरीमारी होऊ नये; म्हणून स्टेशनवर पोलीस गस्त घालत होते.

गडप होणे :- वाघाला पाहून रानातला हरिणांचा कळप लगेच गडप झाला.

गर्भगळीत होणे :- दोन पावलांवर अचानक आलेल्या सापाला बघून बबन गर्भगळीत झाला.

गरज भागणे :- शाळेतील वाचनालयामुळे शरदची अभ्यासाची गरज भागली.

गहजब उडणे :- गावात वाघ मोकाट सुटला हे ऐकून रात्री गावात एकच गहजब उडाला.

गहिवरणे :- वीस वर्षांनंतर आपल्या मुलाला पोटाशी धरताना पार्वतीकाकू गहिवरल्या.

गळा घोटणे :- दागिन्यांच्या हव्यासापायी चोराने रात्री आमच्या शेजारच्या काकूंचा गळा घोटला.

गाडी अडणे :- एका इंग्रजी शब्दाच्या अर्थापाशी मधुराची गाडी अडली.

गांगरून जाणे :- जत्रेतील तुफान गर्दी बघून छोटा बबन गांगरून गेला.

गाढ झोपणे :- आईच्या मांडीवर बाळ गाढ झोपला होता.

गाव गोळा होणे : गरुडीचा खेळ पाहण्यासाठी गाव गोळा झाला.

गाडून घेणे :- शर्यतीच्या स्पर्धेसाठी दिलीपने स्वतःला सरावात गाडून घेतले.

गोंगाट करणे :- शाळेला सुट्टी असल्यामुळे दुपारच्या वेळी मुले मैदानात गोंगाट करत होतो.

गौरव करणे :- शालान्त परीक्षेत जिल्ह्यात पहिली आल्यामुळे मुख्याध्यापकांनी अमृताचा गौरव केला.

घाम गाळणे :- शेतकरी दिवसभर शेतात घाम गाळतात.

घायाळ होणे :- झाडावरून खाली पडल्यामुळे चिमणीचे पिल्लू घायाळ झाले.

घोकत बसणे :- शेजारचा मधू संस्कृत शब्द घोकत बसला होता.

घोकंपट्टी :- उद्या भाषेचा पेपर म्हणून अमित आजपासूनच घोकंपट्टी करत होता.

चक्कर मारणे :- मी गावी गेलो की, संध्याकाळी नदीकाठी चक्कर मारतो.

चरणांवर मस्तक ठेवणे :- वारीला गेलेले वारकरी श्रीविठ्ठलमूर्तीच्या चरणांवर मस्तक ठेवतात.

चाचपडत राहणे :- वीजकपातीमुळे अंधारात म्हातारे भाऊकाका चाव्यांचा जुडगा हुडकण्यासाठी चाचपडत राहिले होते.

चांगले दिवस येणे :- मुलगा कामाला लागला आणि दरेकर कुटुंबाला चांगले दिवस आले.

चिडीचूप होणे :- सर वर्गात येताच गडबड करणारी मुले चिडीचूप झाली.

चेव चढणे :- शत्रूचे सैन्य दिसताच भारतीय जवानांना चेव चढला.

छाया शोधणे :- भर उन्हात चालता चालता चालता महेश दमला व छाया शोधू लागला.

जग कळणे : वयाच्या दहाव्या वर्षीच महादूला 

जाहीर करणे :- उद्या पाणी येणार नाही, असे महानगरपालिकेच्या अधिकाऱ्यांनी जाहीर केले.

जिवाचे सोने होणे :- दोन्ही मुले चांगली शिकल्यामुळे काशीबाईंच्या जिवाचे सोने झाले.

जीवदान देणे :- महाराजांनी रायरीच्या पाटलांना जीवदान दिले.

जीवावर येणे :- वीस माणसांचा स्वयंपाक करणे, हे राधाबाईच्या अगदी जीवावर आले.

जीव मेटाकुटीला येणे :- रात्रभर काम करून सीताकाकूंचा जीव मेटाकुटीला आला.

जीव सुखावणे :- मुलगा स्कॉलरशिप परीक्षेत पहिला आला, हे ऐकून स्वातीबाईंचा जीव सुखावला.

झडप घेणे :- घारीने कोंबडीच्या पिलांबर वरून झडप घेतली.

डोक्यावरचे ओझे उतरणे :- पुरामध्ये रामरावाचे घर वाहून गेले नाही, असे कळताच त्यांच्या भावाच्या डोक्यावरचे ओझे उतरले.

डोळा चुकवणे :- लहानगा राजू आईचा डोळा चुकवून खेळायला गेला.

डोळे भरून येणे :- परदेशात चाललेल्या विनयला पाहून आईचे डोळे भरून आले.

डोळे ओले होणे :- चित्रपटातील करुण प्रसंग पाहताना प्रेक्षकांचे डोळे ओले झाले.

डोळे पाण्याने डबडबणे :- सासरी निघालेल्या मुलीला निरोप देताना राधाकाकुंचे डोळे पाण्याने डबडबले.

डोळ्यांत पाणी येणे :- ताईला सासरी धाडताना आईच्या डोळ्यांत पाणी आले.

डोळ्यांतून टिपे गळणे :- दहा वर्षांनी आईने संजयला पाहिले आणि तिच्या डोळ्यांतून टिपे गळू लागली.

डोळ्यांवर येणे :- क्रांतिकारकांनी केलेले गुप्त कट ब्रिटिश पोलिसांच्या डोळ्यांवर आले.

डोळे दिपणे :- इंद्रधनुष्य पाहून नीताचे डोळे दिपले.

डोळे पुसणे :- मदर तेरेसांनी कित्येक दुःखितांचे डोळे पुसले.

तणतणणे :- मधुराला आईने सहलीला जाऊ दिले नाही; म्हणून ती आईवर तणतणली. 

तडे पडणे :- पाऊस न पडल्यामुळे आमच्या गावातील शेतजमिनीला तडे पडले.

तहानभूक हरपणे :- खेळायला मिळाले, की राजेशची तहानभूक हरपते.

तर्क करणे :- बंडू पुण्याला गेलाय म्हणजे नक्कीच आत्याकडे गेला असणार, असा अमरने तर्क केला.

तडाखा बसणे :- गेल्या वर्षी गावाला महापुराचा तडाखा बसला.

ताजेतवाने होणे :- सकाळच्या हवेत फिरून आल्यावर मी ताजातवाना झालो.

ताण येणे :- उद्या होणाऱ्या मिडलस्कूल स्कॉलरशिप परीक्षेचा मीनाच्या मनावर ताण आला.

तावडीतून सुटणे :- हिसका मारून चोर पोलिसांच्या तावडीतून सुटला.

ताप सरणे :- पहिला पाऊस पडताच जमिनीचा ताप सरला.

ताब्यात देणे :- कट्टर अतिरेक्याला लोकांनी पोलिसांच्या ताब्यात दिले.

तांबडे फुटणे :- तांबडे फुटले की शेतकरी शेतामध्ये कामाला जातात.

तोंडचे पाणी पळणे :- रानामध्ये दोन पावलांवर अचानक मोठा साप बघून सहलीला गेलेल्या मुलांच्या तोंडचे पाणी पळाले.

तोंडघशी पडणे :- कोलांट्या उद्या मारता मारता मधू तोंडघशी पडला.

तोंडातून चकार शब्द न काढणे :- सर राजेशवर रागावले, तेव्हा त्याने तोंडातून चकार शब्द काढला नाही.

तुच्छ वाटणे :- अभ्यासापुढे संजयला खेळणे तुच्छ वाटते.

तुडुंब भरणे :- पावसामध्ये आमच्या गावची विहीर तुडुंब भरते.

त्रेधा-तिरपीट उडणे :- संध्याकाळी येणारे पाहुणे सकाळीच आल्यामुळे मंदाची त्रेधा-तिरपीट उडाली.

त्याग करणे :- गांधीजींच्या आदेशानुसार सर्व अनुयायांची विदेशी कपड्यांचा त्याग केला.

थक्क करणे :- एकापाठोपाठ एक असे शंभर सूर्यनमस्कार करून रामूने सर्वांनाच थक्क केले.

थट्टा करणे : सर्व दोस्तांमध्ये राजू बुटका असल्यामुळे सगळे त्याची थट्टा करत.

थाप मारणे :- सिनेमा बघायला गेलेल्या सुधीरने 'मी मित्राकडे अभ्यास करत होतो,' अशी आईला थाप मारली.

थारा देणे :- अकबर बादशहाने सर्व कलावंतांना दरबारात थारा दिला.

दगा न देणे :- चांगल्या मित्राला कधीही दगा देऊ नये.

दर्शन घेणे :- आग्र्याला जाऊन आम्ही ताजमहालाचे दर्शन घेतले.

दाद मागणे :- आपल्यावर झालेल्या अन्यायाची रामरावांनी कोर्टात दाद मागितली.

दिवस रेटणे :- पतीचे निधन झाल्यावर काशीबाईनी कसे तरी दिवस रेटले.

दिलासा देणे :- बॉम्बस्फोटामुळे उद्ध्वस्त झालेल्या कुटुंबांना प्रंतप्रधानांनी दिलासा दिला.

दुजोरा देणे :- हिवाळ्यात सहल काढायची, या गुरुजींच्या म्हणण्याला वर्गातील सर्व मुलांनी दुजोरा दिला.

देखरेख करणे :- रात्री आमचा वॉचमन सोसायटीची देखरेख करतो.

देवाणघेवाण करणे :- धर्मपरिषदेमध्ये प्रतिनिधींनी एकमेकांच्या विचारांची देवाणघेवाण केली.

देह झिजवणे : स्वातंत्र्यवीर सावरकरांनी भारताच्या स्वातंत्र्यासाठी आपला देह झिजवला.

देहभान हरपणे : पावसात भिजताना मुले देहभान विसरतात.

धड न समजणे : शाळेत आलेले परदेशी पाहुणे काय बोलत होते ते आम्ही मुलांना धड समजत नव्हते.

धडा शिकवणे :- पोलिसांनी चोरांना गजाआड करून चांगलाच धडा शिकवला.

धन्य होणे :- देवाचे दर्शन होताच संत नामदेव धन्य झाले.

धडे देणे : रामभाऊंनी मुलाला मोठ्या माणसांशी कसे नम्रतेने वागावे, याचे धडे दिले.

धपाटे घालणे :- उजळणी आली नाही की माझे मामा पाठीत धपाटे घालायचे.

ध्यास घेणे : लहान वयातच राहुलने बुद्धिबळपटू होण्याचा ध्यास घेतला.

धारण करणे :- लहानपणच्या नरेंद्राने मोठेपणी स्वामी विवेकानंद हे नाव धारण केले.

धाडस दाखवणे :- मनोहरने एकट्याने विहिरीत उडी मारण्याचे धाडस दाखवले.

धाप लागणे :- धावण्याच्या शर्यतीत जोरात धावल्यामुळे रोहितला धाप लागली.

धूम धावत सुटणे :- शाळा सुटताच मुले धूम धावत सुटली.

नक्कल करणे :- स्नेहसंमेलनात उदयने सरांची अगदी हुबेहूक नक्कल केली.

नजर ठेवणे :- अतिरेक्यांच्या कारवायांवर पोलिसांनी नजर ठेवली होती.

नवल वाटणे :- अबोल असलेला संजय उमेशची तक्रार करताना भडाभडा बोलताना पाहून त्याच्या आत्याला नवल वाटले.

नजर चुकवणे : आईची नजर चुकवून राजू खेळायला गेला.

नमूद करणे : पुण्याला सोळा सेंटिमीटर पाऊस पडला, असे वेधशाळेने उमूद केले.

नाव गाजने : सचिन तेंडुलकरमुळे साऱ्या जगात भारताचे नाव गाजले.

नाशवंत असणे :- या जगात कोणतीही गोष्ट अमर नाही, ती नाशवंत आहे.

निरीक्षण करणे : मी काढलेल्या चित्राचे बाईंनी निरीक्षण केले.

निष्ठा असणे : मोहितची आपल्या गुरुजींच्या बुद्धिमत्तेवर खूप निष्ठा होती.

निपचित पडून राहणे :- दोन दिवस आलेल्या तापामुळे लहानगे बाळ निपचित पडून होते.

पदवी देणे : वेस्ट इंडीजचे महान क्रिकेटपटू गॅरी सोबर्स यांना 'सर' ही पदवी देण्यात आली.

पर्वा नसणे : क्रांतिवीरांनी देशाच्या स्वातंत्रासाठी आपल्या जीवाची पर्वा केली नाही.

पश्चात्ताप होणे : ज्या खंडूने वर्गात पहिला नंबर काढला, त्या खंडूला आपण खेडवळ म्हणून हसलो होतो याचा सलीलला पश्च्यात्ताप झाला.

पंखात वारं भरणे :- शालान्त परीक्षेनंतर आय.टी. क्षेत्रात चमकायचे, या विचाराने संदीपच्या पंखात वारं भरलं.

पाया पडणे : संध्याकाळी हातपाय धुऊन देवाच्या पाया पडावे.

पाय ओढणे :- सगळ्यांनी एकदम प्रगती करावी, कोणीही कुणाचे पाय ओढू नयेत.

पायाशी बसणे :-गावी गेलो की, माझे बाबा नेहमी आजोबांच्या पायाशी बसत.

पार पडणे :- गेल्या आठवड्यात आमच्या शाळेचे स्नेहसंमेलन पार पडले.

पाळेमुळे खोल रुजणे :- गाव सोडताना आईला दु:ख झाले; कारण या गावाच्या संस्कृतीत तिची पाळेमुळे खोल रुजली होती.

पोट भरणे : महादू दिवसरात्र कष्ट करून आपले पोट भरतो.

पोटाला चिमटा घेणे : पोटाला चिमटा घेऊन काकूंनी राजला उच्च शिक्षण दिले.

पोशिंदा असणे : साऱ्या मराठमोळ्या रयतेचे छत्रपती शिवाजी महाराज पोशिंदा होते.

प्रत्युत्तर देणे : बाबांनी विचारलेल्या प्रत्येक प्रश्नाला श्याम प्रत्युत्तर देत होता.

प्रसंग बेतणे : पाऊस न आल्यामुळे शेतकऱ्यांवर दुष्काळाचा प्रसंग बेतला.

प्रविष्ट होणे :- सत्यनारायणाची महापूजा घातली आणि नंतरच सर्वजण नवीन घरात प्रविष्ट झाले.

प्राणाचे बलिदान करणे :- भारताच्या स्वातंत्र्यासाठी अनेक क्रांतिकाराकांनी प्राणाचे बलिदान केले.

पाय धरणे : हातून घडलेल्या चुकीबद्दल बबनने राकाशेटचे पाय धरले.

प्रेमाचा भुकेला असणे :- अनाथाश्रमातील मुले प्रेमाची भुकेली असतात.

पिंगा घालणे :- मंगळागौरी खेळताना माहेरी आलेल्या सुमनने सुंदर पिंगा घातला.

फावला वेळ मिळणे : फावला वेळ मिळाला की, माझी आई वाचन करते.

फेरफार करणे :- मी लिहिलेल्या निबंधामध्ये गुरुजींनी फार चांगले फेरफार केले.

फिर्याद करणे : जमिनीच्या संबंधात दामूकाकांनी शेजाऱ्यावर फिर्याद केली.

बहुमान मिळणे : आंतरशालेय स्पर्धेत सर्वाधिक बक्षिसे पटकावणाऱ्या उमाला स्नेहसंमेलनाच्या अध्यक्षपदाचा बहुमान मिळाला.

बडगा दाखवणे :- चोरांनी गुन्हा कबूल करावा म्हणून पोलिसांनी त्यांना कडक शिक्षेचा बडगा दाखवला.

बळकटी येणे :- संदर्भग्रंथांचे वाचन करून वक्त्याच्या विचारांना बळकटी येते.

बाजूस सारणे :- ओजस्वीने टेबलावरचे दप्तर बाजूला सारले.

बारा महिने तेरा काळ :- वामनरावांची देवपूजा अगदी बारा महिने तेरा काळ सुरूच आसरे.

बाजार भरणे :- सुट्टीमध्ये मामाच्या घरी आम्हा पोरांचा बाजार भरला होता.

बालेकिल्ला असणे :- अकोला शहर हे तर उमेदवार विष्णुपंतांचा बालेकिल्ला होता.

बावचळणे :- समोरून अचानक आलेला हत्ती पाहून अनुश्री एकदम बावचळली.

बुचकळ्यात पडणे :- आईला अचानक रडताना पाहून मोहन बुचकळ्यात पडला.

बेभान होणे :- मोठ्या भावाच्या वरातीमध्ये रघू बेभान होऊन नाचला.

भाळी असणे :- दिवसभर काबाडकष्ट करणे हेच आमच्या आजीच्या भाळी होते.

भांबावून जाणे :- आईचे बोट सुटल्यामुळे जत्रेमध्ये गर्दीत छोटा राहुल भांबावून गेला.

भीतीने थरथरणे : विहिरीत बुडणाऱ्या मुलाला वर काढले, पण तो भीतीने थरथरत होता.

भुकेने तडफडणे : तीन दिवस उपाशी असल्यामुळे भिकारी भुकेने तडफडत होता.

भुलून जाणे : ते सुंदर निसर्गचित्र पाहून सरिता भुलून गेली.

भूल पडणे : राजेशनने काढलेली सुंदर चित्रे बघून सोहनच्या मनाला भूल पडली.

भेदरणे :- विहिरीत पडलेले मूल खूप भेदरले होते.

मन रमणे : कुमारचे पोहण्यात मन रमते.

मन उचंबळणे :- गोव्याचा मोठा समुद्रकिनारा पाहून स्मिताचे मन उचंबळले.

मनाई असणे : भर पावसात बोटींना खोल समुद्रात जाण्यास मनाई असते.

मशागत करणे : चांगले पीक येण्यासाठी शेतकरी आपल्या शेतांची मशागत करतात.

मस्तक आदराने लवणे : स्वांतत्र्यवीरांच्या कहाण्या ऐकताना आपले मस्तक आदराने लवते.

माघार घेणे : भारतीय सैन्याने चाल केल्यामुळे शत्रूच्या सैनिकांनी माघार घेतली.

मान डोलवणे : सहलीला यायचे का, असे राजूला विचारताच त्याने मान डोलवली.

मातीजमा होणे :- पिकांवर रोग पडल्यामुळे शेतातील पिके एकेक करून मातीजमा झाली.

मान खाली घालणे :- पोलिसांनी धमकावताच चोराने मान खाली घातली.

मान देणे :- आमच्या सरांना गावातील लोक खूप मान देतात.

मान हलवणे :- 'सहलीला जायचे ना' असे गुरुजींनी विचारताच सर्वांनी मान हलवली.

मुक्त करणे : गुन्हा शाबित न झाल्यामुळे न्यायालयाने चोराला मुक्त केले.

मुलूख थोडा करणे :- गावात दुष्काळ पडल्यामुळे गावकऱ्यांनी मुलूख थोडा केला.

मृत्यू पावणे : जन्माला येणारा प्रत्येक माणूस कधी ना कधी मृत्यू पावतो.

मोह होणे : देवासमोरचे लाडू चोरण्याचा स्वप्नीलला मोह झाला.

मौन पाळणे : शैलाने विवेकानंद जयंतीला दिवसभर मौन पाळले होते.

याचना करणे :- दोन घासांसाठी रस्त्यावरचा भिकारी येत्या-जात्या माणसाकडे हात पसरून याचना करत होता.

येरझारा घालणे :- रात्री अकरा वाजून गेले तरी मधू घरी परतला नाही, म्हणून बाबा अंगणातच येरझारा घालत होते.

रक्त उसळणे :- शत्रूवर हल्ला करण्यासाठी सैनिकांचे रक्त उसळले.

रद्द करणे :- अतिवृष्टीमुळे गुरुजींनी वर्षासहल रद्द केली.

रद्द होणे :- निवडणुकीमुळे एक मार्चला होणारी शालान्त परीक्षा रद्द झाली.

रमून जाणे : सुरेश खेळात नेहमी रमून जातो.

रवंथ करणे :- दुपारी झाडाच्या सावलीत गाईगुरे रवंथ करत बसतात.

रंगात येणे :- मधूकाका व अण्णा यांचा पत्त्यांचा डाव रंगात आला होता.

-हास होणे :- शिक्षणापासून वंचित राहिल्यामुळे पूर्वीच्या समाजाचा खूप -हास झाला.

राग येणे :- चंदूने पुस्तक फाडले म्हणून राजीवला त्याचा राग आला.

राजी असणे :- रडणाऱ्या महेशला सर्कसला जाऊया, म्हणताच तो पटकन राजी झाला.

राब राब राबणे :- महादू हमालीचे काम करताना रात्रंदिवस राब राब राबतो.

रूढ होणे :- 'स्टेशन' हा इंग्रजी शब्द मराठीत अगदी रूढ झाला आहे.

रुसून बसणे :- आईने खाऊ दिला नाही म्हणून संजय रुसून बसला.

लगबग असणे :- शेजारच्या काकूंच्या घरात मुलीच्या लग्नाची लगबग होती.

लाभ होणे :- शिवरामकाकांना लॉटरी लागून अचानक पैशांचा लाभ झाला.

लुप्त होणे :- आकाशात दाटून आलेल्या ढगांमध्ये चंद्र लुप्त झाला.

लौकिक मिळवणे : स्वातीने उत्कृष्ट टेनिस खेळून जगात लौकिक मिळवला.

वचन देणे :- मी कधीही नापास होणार नाही, असे अमितने आईला वचन दिले.

वर्गवारी करणे :- निबंध-स्पर्धेसाठी सरांनी वयोगटाप्रमाणे मुलांची वर्गवारी केली.

वाटेकडे कान लावून बसणे :- आई खाऊ घेऊन येईल, या आशेने दोन लहान मुले उंबरठ्यातच आईच्या वाटेकडे कान लावून बसली होती.

वाईट वाटणे :- सुरेश नापास झाल्यामुळे रमेशला वाईट वाटले.

वाळीत टाकणे :- पंचायतीने दिलेला निर्णय पाळला नाही, म्हणून गावाने सोसवार कुटुंबाला वाळीत टाकले.

विचार कृतीत उतरवणे :- महात्मा फुले यांनी मुलींसाठी शाळा काढून आपले विचार कृतीत उतरवले.

विचारपूस करणे : सुट्टीत आम्ही कोकणात आत्याकडे गेलो तेव्हा तिने आमची विचारपूस केली.

विचारविनिमय करणे :- परेशला कोणत्या महाविद्यालयात घालायचे, याबद्दल त्याच्या आईवडिलांनी विचारविनिमय केला.

विचारात बुडून जाणे :- प्रमोदच्या समोर येऊन उभा राहिलो तरी त्याचे माझ्याकडे लक्ष गेले नाही, एवढा तो विचारात बुडून गेला होता.

विसर पडणे :- पाश्चिमात्य पद्धतींचा अंगीकार करताना जुन्या चांगल्या प्रथांचा आम्हांला विसर पडला आहे.

विळखा घालणे :- अफझलखानाच्या सैन्याने प्रतापगडला विळखा घातला.

विश्रांती घेणे : दुपारच्या वेळी माझे बाबा विश्रांती घेतात.

वेष पालटून फिरणे : पूर्वीचे राजे लोकांचे सुखदुःख जाणून घेंण्यासाठी आपल्या राज्यातून वेष पालटून फिरायचे.

वेळ वाया जाणे : वेळ हे धन आहे; ते वाया जाऊ देऊ नये.

वैषम्य वाटणे :- आंधळ्या म्हातारीला आपण रस्ता पार करायला मदत केली नाही, याचे सदूला वैषम्य वाटले.

व्याख्यान देणे : बाबा महाराज सातारकरांनी शाळेच्या पटांगणात 'ज्ञानेश्वरी' वर व्याख्याने दिली.

शब्द देणे : मी कधीच नापास होणार नाही, असा आशिषने आईला शब्द दिला.

शब्द फिरवणे : महात्मा गांधीना दिलेला शब्द कस्तुरबांनी एकदा फिरवला.

शब्द मोडणे : पुन्हा शाळेत उशिरा येणार नाही, असे सांगूनही आज मोहनने गुरुजींना दिलेला शब्द मोडला.

शब्दाला कृतीचे तारण असणे : निबंध-स्पर्धेत प्रथम क्रमांक मिळवून सुमनने शब्दाला कृतीचे तारण दिले.

शड्डू ठोकणे :- रिंगणात उतरताच रघू पहिलवानाने प्रतिस्पर्ध्यासमोर शड्डू ठोकला.

शरमिंदा होणे :- रामुकाकांकडे पुन्हा पैसे उसने मागताना दामू शरमिंदा झाला.

शान वाढवणे :- १९८३ साली क्रिकेटचा विश्वचषक जिंकून कपिलदेवने भारताची शान वाढवली.

शिफारस करणे : रवीतात्याने आपल्या दोस्ताकडे उमेश चांगले काम करतो, अशी शिफारस केली.

शिकवण देणे :- 'स्वच्छता हा परमेश्वर आहे,' अशी महात्मा गांधींनी आपल्याला शिकवण दिली.

शिगेला पोहोचणे :- 'असंभव' मालिकेत शास्त्र्यांच्या वाड्याचे काय होणार, याची उत्सुकता अगदी शिगेला पोहोचली.

शिंग फुंकणे :- जुलमी इंग्रजांविरुद्ध क्रांतिकारकांनी शिंग फुंकले.

शीण घालवणे :- कामावरून थकून आलेल्या दामोदरपंतांनी फक्कड चहा पिऊन शीण घालवला.

शीण येणे :- दिवसभर टेबलावर लिखाणाचे काम करून दामूकाकांना शीण आला.

शोषण करणे :- बरेचसे गिरणीमालक कामगारांचे शोषण करत असत.

सक्रिय सहभाग घेणे :- रक्तदान शिबिरामध्ये गावकऱ्यांनी सक्रिय सहभाग घेतला.

सढळ हाताने मदत करणे :- आईने दारी आलेल्या साधूला सढळ हाताने मदत केली.

सन्मान करणे :- राज्यात निबंध स्पर्धेत पहिले पारितोषिक मिळवल्याबद्दल मुख्याध्यापकांनी रेश्माचा सन्मान केला.

सर्रास वापरणे :- सुधाकर आपल्या वाडीलभावाचे बूट सर्रास वापरतो.

सल्ला देणे :- बाबांनी मला स्कॉलरशिपच्या परीक्षेला बसण्याचा सल्ला दिला.

सहकार्य करणे :- एकमेकांना सहकार्य करून गावकऱ्यांनी गावातील रस्ता बांधला.

सवलत देणे :- गरीब विद्यार्थ्यांना प्राचार्यांनी फीमध्ये सवलत दिली.

संकल्प सोडणे :- उद्यापासून पहाटे उठून अभ्यास करण्याचा शीलाने संकल्प सोडला.

संथा चुकणे :- सर्कस पाहायला गेल्यामुळे रामूची रोजची संथा चुकली.

संपादन करणे :- डॉ. आंबेडकरांनी परदेशात जाऊन 'बॅरिस्टर' ही पदवी संपादन केली.

साथ देणे : वर्ग स्वच्छ करताना मीनाला सविताने साथ दिली.

सार्थ ठरणे : लता मंगेशकर यांच्याबाबतीत 'गानकोकिळा' ही पदवी सार्थ ठरली.

सामना करणे :- कोकणातील लोक दारिद्र्याशी सामना करतात.

साय खाणे :- बालपण कष्टात गेलेल्या मधूचे आता चांगले दिवस आल्यामुळे तो साय खातो.

सुतासारखा सरळ करणे : चोराला कडक शिक्षा करून पोलिसांनी त्याला सुतासारखा सरळ केला.

सुधारणा होणे : शेतीच्या पद्धतीमध्ये हळूहळू सुधारणा झाली.

सुविधा असणे : ए.टी.एम. बँकेच्या ग्राहकांनी कधीही पैसे काढण्याची सुविधा आहे.

सुगावा लागणे :- अतिरेकी काहीतरी घातपात करणार आहेत, याचा पोलिसांना सुगावा लागला.

सूर धरणे : कीर्तनाच्या आधी भजनीबुवा गात असताना आम्हीही सूर धरला.

सूर मारणे :- कडक उन्हामध्ये नदीकाठावरची मुले नदीमध्ये सूर मारत होती.

सेवा करणे : हेमाने आपल्या आजारी आईची मनोभावे सेवा केली.

सेवा पुरवणे : काही संस्था घरपोच भाजी पाठवण्याची सेवा पुरवतात.

स्वप्न साकार करणे : चंद्रावर जाण्याचे माणसाचे स्वप्न साकार झाले.

सुधारणा होणे : शेतीच्या पद्धतीमध्ये हळूहळू सुधारणा झाली आहे.

स्वागत करणे : विवेकानंद जयंतीला आमच्या शाळेत आलेल्या प्रमुख पाहुण्यांचे मुख्याध्यापकांनी स्वागत केले.

स्तब्ध राहणे :- तळटळीत दुपारी झाडाची सर्व पाने स्तब्ध राहिली होती.

स्मारक बांधणे :- गावासाठी आयुष्यभर झिजणाऱ्या सुधाकरराव घोरपड्यांचे गावकऱ्यांनी मरणोत्तर स्मारक बांधले.

स्वाहा करणे :- दामूने समोर ठेवलेल्या परातभर जिलब्या स्वाहा केल्या.

संदर्भ :

http://mr.vikaspedia.in/education/childrens-corner

http://www.marathisanrakshan.com

http://suryachoure.blogspot.com